Trudno w kilku zdaniach przedstawić dzieje Cieszyna, miasta o ponad tysiącletniej historii, uznawanego za jedno z najstarszych na Śląsku. We wczesnym średniowieczu gród cieszyński był jednym z ważniejszych ośrodków plemienia Gołęszyców. Ważną rolę musiał Cieszyn odgrywać także w okresie późniejszym, w państwie pierwszych Piastów. Dowodzą tego znaleziska archeologiczne, ale i jedenastowieczna rotunda. W dokumentach pisanych pojawia się stosunkowo późno, bo dopiero w 1155 r., a pierwszym znanym dokumentem wymieniającym „Tescin” jest bulla wystawiona przez papieża Hadriana IV dla biskupstwa wrocławskiego.

Legendy wypełniają luki w przekazach historycznych dotyczących okoliczności powstania cieszyńskiego grodu. Według jednego z podań, wzniesiony został on na początku IX w. przez niejakiego Cieszymira – jednego z dwudziestu synów polskiego księcia Leszka (Lestka) III, przyrodniego brata pożartego przez myszy Popiela. Inna bardziej popularna wersja głosi, że osada, a później także gród miały powstać przy źródełku, w miejscu spotkania trzech braci, książąt Bolka, Leszka i Cieszka, synów polskiego władcy Leszka III.

Niezależnie od swej genezy, sam gród oraz istniejąca przy nim osada rozwijały się pomyślnie, zyskując stopniowo miejski charakter. Przywileje miejskie Cieszyn otrzymał w latach dwudziestych XIII w. od księcia Kazimierza I. Początkowo posługiwano się prawem średzkim (flamandzkim) następnie w drugiej połowie XIV w. miasto przeniesione zostało na prawo magdeburskie przejęte z Wrocławia. Rozbudowę ułatwiało korzystne położenie na trakcie handlowym prowadzącym z obszarów Moraw i Węgier do Krakowa, nie bez znaczenia był również fakt, iż od końca XIII w. Cieszyn było stolicą autonomicznego księstwa. Ważnym momentem w jego dziejach stanowi okres panowania księcia Kazimierza II. Władca ten doprowadził do włączenia w obręb murów miejskich części dotychczas luźno powiązanych z głównym ośrodkiem osiedli oraz nowej lokalizacji rynku i ratusza (1496 r.). Przyjętymi wówczas rozwiązaniami wytyczono kierunki rozwoju urbanistycznego miasta na kolejne stulecia. Okres ożywienia kulturalnego przeżywało Księstwo Cieszyńskie w epoce renesansu, pojawiły się wówczas tak wybitne postaci jak chociażby bracia Jan i Wacław Grodzieccy, czy Jerzy Trzanowski. Pomyślny rozwój miasta i regionu przerwały wydarzenia polityczne – wybuch wojny trzydziestoletniej. Księstwo stało się widownią walk, w trakcie, których zdewastowano m.in. cieszyński zamek. W następnych latach kraj z trudem podnosił się ze zniszczeń, a władza po wygaśnięciu miejscowej gałęzi dynastii piastowskiej (1653) przeszła bezpośrednio w ręce Habsburgów.

Kolejnym przełomowym momentem w dziejach miasta był katastrofalny pożar w 1789 r. W trakcie odbudowy, którą energicznie kierował ks. Leopold Jan Szersznik, udało się Cieszyn znacznie zmodernizować. Mimo to, w XIX w. stopniowo traciło ono na znaczeniu, ustępując miejsca dynamicznie rozwijającym się ośrodkom przemysłowym takim jak np. Bielsko i Ostrawa, choć nadal pozostawało ważnym centrum administracyjnym i kulturalnym. Znaczące zmiany w wyglądzie grodu nad Olzą przyniósł przełom XIX i XX w. Z tego okresu pochodzi bowiem znaczna część spośród wykorzystywanych do dzisiaj, reprezentacyjnych budynków publicznych, a przede wszystkim miejska infrastruktura techniczna.

W XX w. ponownie na losach miasta położyły się cieniem wydarzenia polityczne, konflikt polsko-chechosłowacki, który doprowadził do podziału miasta w 1920 r. na dwie części, wzdłuż linii Olzy. W rezultacie owego wydarzenia Cieszyn zdegradowany został do roli niewielkiego, pozbawionego znaczenia ośrodka pogranicznego. Mimo trwającego do dzisiaj podziału, w organizmach obu odrębnych współcześnie miast, Cieszyna i Czeskiego Cieszyna, nadal widoczne pozostają ślady łączącej je wspólnej, kilkusetletniej przeszłości.

Dzieje nadolziańskiego grodu od dawna budziły zainteresowanie i inspirowały historyków. Owocem ich studiów jest wiele różnorodnych opracowań, których nie sposób tutaj wymienić. Za nestora cieszyńskich historyków może uchodzić Eleazar Tilisch (1560-1612). Związany blisko z cieszyńskim dworem książęcym, pełnił na nim funkcje ochmistrza oraz sekretarza księżnej Sydonii Katarzyny. Jest on autorem dzieła Sprawozdanie i wyciąg o rodzie i pochodzeniu książąt Cieszyna i Wielkiego Głogowa na ile można to było odnaleźć i prześledzić w kronikach, rocznikach, dawnych przywilejach ustanowieniach, komisjach przedstawieniach i spisanych dokumentach- (Kurze Vorzeichnus Bericht und Auszug von dem Stamlung und Aufkunfft der Herzoge zu Teschen und Groß Glogaw. Was auch vor Alters etwan Denckwürdiges bey solchen Fürstlichem Geschlecht und Hause vorgelauffen.). Wydane w Freiburgu w 1588 r., uważane bywa za pierwszą poważniejszą pracę traktującą o historii regionu, pomimo że autor za główny przedmiot swych rozważań obrał panującą dynastię. Eleazar Tilisch, jak przystało na prawdziwego historyka, nie ograniczył się wyłącznie do kompilacji kronikarskich przekazów, ale odwołał się także do archiwaliów przechowywanych w książęcym archiwum. Wykorzystanie tych ostatnich, w znacznym stopniu później zniszczonych i rozproszonych, powoduje, że Sprawozdnie nawet dla współczesnych badaczy stanowi cenne źródło informacji. Innym zasługującym na uwagę dziełem z tego okresu jest kompendium Śląska kronika i opis kraju (New vermehrete Schlesische Chronica und Landes Beschreibung mit sehr vilelen notwendigen Sachen vermehret unnd gebessert. Auch in vier unterschiedliche Bücher abgetheylet …), z 1625 r. Jakuba Schickfussa (1574-1636).

Spośród licznych historyków prowadzących studia nad dziejami Cieszyna w XIX i XX w. próbę całościowego ujęcia dziejów miasta podjęli m.in. dyrektor cieszyńskiego seminarium nauczycielskiego Anton Peter (1831-1898), autor opublikowanej w 1888 r. pracy Teschen ein Historisch-topographisches Bild oraz Franciszek Popiołek (1868-1960), w którego bogatym dorobku znajdują się m.in. Dzieje Cieszyna z ilustracjami z 1916 r. Najnowsze pozycje w tej grupie to dwie książki: polska Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu oraz czeska Český Tešín. 50 let mestem. Studie a materiály k minulosti a výstavby mesta. Oba tomy ukazały się drukiem w 1973 r i były dziełami zbiorowymi. Funkcję ich redaktorów pełnili zasłużeni śląscy historycy Józef Chlebowczyk (1924-1985) i Andelin Grobelný (1922-1992). Ostatnią poważniejszą pozycją, która pojawiła się na rynku wydawniczym, jest opublikowana w 1976 r. w Würzburgu praca profesora cieszyńskiego gimnazjum niemieckiego, a zarazem jego długoletniego dyrektora, Moritza Landwehra von Pragenau (1872-1952), którego opracowanie noszące tytuł Geschichte der Stadt Teschen do druku przygotował inny niemiecki historyk o śląskocieszyńskim rodowodzie, Walter Kuhn (1903-1983). Niezwykle istotne z perspektywy dalszego rozwoju cieszyńskiej historiografii, wydaje się być podjęcie w ostatnich latach trudu publikacji ważniejszych źródeł do dziejów zarówno miasta, jak i całego regionu. Wśród najnowszych edycji źródłowych szczególne miejsce przypada niezwykle cennej kronice cieszyńskiego burmistrza Alojzego Kaufmanna (1772-1847), zatytułowanej Gedenkbuch der Stadt Teschen. Wydawnictwo to, ukazujące się w serii Bibliotheca Tessinensis, powinno nie tylko ułatwić pracę zawodowym historykom, ale również przyczynić się do popularyzacji dziejów miasta wśród szerszej publiczności.

Niewielu spośród czytelników książek historycznych zastanawia się nad tym skąd ich autorzy czerpią informacje na temat opisywanych przez siebie faktów. Przeciwnie, ich wiedzę uważa się za rzecz oczywistą. Chociaż, po głębszym zastanowieniu, prawdopodobnie każdy przyzna, że sprawa nie jest taka prosta. Warto spróbować udzielić chociażby ogólnej odpowiedzi na – wydawałoby się – podstawowe pytanie, gdzie badacze znajdują dane o wydarzeniach z przeszłości? Kwestia ta wydaje się tym bardziej paląca, iż coraz więcej osób interesuje się historią, szczególnie w wymiarze lokalnym i próbuje własnych sił w tej dziedzinie.

Materiały stanowiące podstawę pracy historyków, dostarczające im wiedzy na temat przeszłości, określa się mianem „źródeł historycznych”. Ich zróżnicowanie jest ogromne. Praktycznie wszystko cokolwiek człowiek mówi, pisze, wytwarza lub co nosi ślady ludzkiej działalności może dostarczać informacji przydatnych badaczowi. Wszystko uzależnione jest od jego potrzeb, wiedzy oraz inwencji. W potocznych wyobrażeniach często definicję tę zawęża się do dokumentów pisanych – starych kronik, akt urzędowych, pamiętników, czasopism itd. Jednak, nawet w ten sposób okrojona lista potencjalnych „źródeł” jest niezmiernie długa.

Zbiorami, które mogą zostać wykorzystane w badaniach historycznych dysponuje wiele rozmaitych instytucji, organizacji, a nawet osób prywatnych. Najważniejszymi są wśród nich różnego typu archiwa na czele z ogólnopolską siecią Archiwów Państwowych oraz biblioteki. Niektóre dysponują drukowanymi inwentarzami, katalogami lub przynajmniej przewodnikami po zasobach. Obecnie, w dobie internetu, znaczne ułatwienie w poruszaniu się po zbiorach archiwalnych oraz bibliotecznych stanowią również komputerowe bazy danych, w tym katalogi dostępne on-line. Przykładowo w Polsce Archiwa Państwowe prowadzą bazy „Sezam” (ewidencja zespołów archiwalnych) oraz „Pradziad” (ewidencja ksiąg metrykalnych i stanu cywilnego), z kolei w Czechach podobną wyszukiwarkę można znaleźć na stronie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Badacze dziejów Cieszyna, które stanowią główny przedmiot niniejszych rozważań, są w tej szczęśliwej sytuacji, iż zasadniczy zrąb archiwaliów pozostał na miejscu. Choć oczywiście wiele materiałów znalazło się również w takich ośrodkach, jak chociażby Karwina, Katowice, Opawa, Wrocław, Praga, Wiedeń czy w końcu Warszawa. Podstawową grupę materiałów dotyczących dziejów i funkcjonowania miasta stanowią akta miejskie. W przypadku Cieszyna ich trzon przechowywany jest w miejscowym oddziale Archiwum Państwowego w Katowicach. Zespół Akt miasta Cieszyna, liczy ponad 2 400 jednostek archiwalnych (ponad 46 mb półek), pochodzą one z okresu pomiędzy XVI a XX w. Najstarsze cieszyńskie dokumenty miejskie, z przywilejem lokacyjnym włącznie, nie przetrwały do czasów współczesnych, choć tego rodzaju dokumenty zawierające katalogi rozmaitych uprawnień, praw, świadectw własności stanowiły w przeszłości jeden z pilniej strzeżonych skarbów. Trudno obecnie dociec, w jakich okolicznościach zostały zagubione lub zniszczone. Być może miało to miejsce w czasie jednego z wielu pożarów. Za uszczuplenie miejskiego archiwum, w pewnym stopniu odpowiedzialne były również reformy administracyjne przeprowadzane w XVIII i XIX w. w monarchii habsburskiej. Zmuszano wówczas władze miejskie do przekazania części posiadanych akt innym organom administracji państwowej lub sądom, np. najstarsza cieszyńska księga miejska z końca XV w. trafiła w połowie XIX w. do sądu okręgowego. W efekcie owych reorganizacji, gdy w 1902 r. powołano do życia w Cieszynie miejskie muzeum, do którego przeniesiono najstarsze miejskie archiwalia, okazało się, że spuścizna dokumentowa miasta o blisko ośmiusetletniej historii mieściła się w dwóch szafach. Dalsze ubytki w miejskich aktach spowodowane były koniecznością wydania władzom czechosłowackim części materiałów potrzebnych do bieżącego urzędowania po podziale miasta w 1920 r. Poważne straty miejskie archiwalia poniosły w okresie II wojny światowej, zniszczeniu uległy wówczas przede wszystkim dokumenty z okresu międzywojennego oraz wytworzone w okresie okupacji. Po zakończeniu działań wojennych podjęto działania w celu zebraniu rozproszonych akt i dokumentów. Ostatecznie trafiły one do utworzonej w Cieszynie w 1952 r. placówki archiwum państwowego.

Akta miejskie zawierają ogrom informacji dotyczących oczywiście głównie funkcjonowania dawnego miasta i jego mieszkańców. Ich materialna postać jest zróżnicowana, zależnie od wieku oraz przeznaczenia. Najstarsze mają formę dyplomów oraz ksiąg (tzw. księgi wpisów) stosowanych od czasów średniowiecza, młodsze to tzw. akta spraw. Wśród nich są dokumenty dotyczące stosunku miasta do panującego księcia, a później państwa, prawa i przywileje miejskie, urbarze z wykazami powinności, protokoły z posiedzeń władz miejskich, materiały związane z wyborami do różnych organów. Możemy znaleźć informacje dotyczące gospodarki (m.in. inwentarze majątkowe, budżety, różnorodne sprawozdania), sądownictwa (w tym księgi kontraktów kupna-sprzedaży, księgi oraz akta gruntowo-hipoteczne, księgi wyroków sądu miejskiego), akta policyjne obejmujące zagadnienia związane z szeroko rozumianym bezpieczeństwem publicznym (np. dotyczące działalności kata, ochrony przeciwpożarowej miasta), oświaty, opieki społecznej (dokumentacja dotycząca funkcjonowania przytułku i sierocińca), wojskowości (m.in. związane z poborem oraz kwaterunkiem). Nie brak także obszernej dokumentacji budowlanej oraz technicznej, wśród której znajdują się np. materiały związane z budową cieszyńskiego teatru.

Zespół akt miejskich nie jest jedynym, który może wykorzystać badacz dziejów miasta. W swych poszukiwaniach powinien on uwzględnić także zbiór dokumentów pergaminowych i papierowych, spuściznę aktową Komory Cieszyńskiej (oficjalna nazwa prywatnych dóbr książąt cieszyńskich stosowana po przejściu Księstwa w ręce Habsburgów, określenie to używane było zarówno w stosunku do samego kompleksu majątków, jak i do jego centralnego zarządu); dokumenty dwudziestu trzech cieszyńskich cechów. Przydatne mogą się okazać również inne grupy akt: szkolne (np. C.k. Gimnazjum Albrechta, Państwowej Wyższej Szkoły Rolniczej); różnych urzędów administracji państwowej, samorządowej i specjalnej czy instytucji wymiaru sprawiedliwości. Przykładowo w zespole C.k. Sądu Obwodowego w Cieszynie, obejmującym dokumentację z okresu pomiędzy 1856 a 1918 r., można znaleźć nie tylko akta spraw cywilnych oraz karnych, ale także rejestry firm.

Archiwum Państwowe nie jest jedyną instytucją w Cieszynie dysponującą materiałami źródłowymi. Wśród innych placówek sprawujących pieczę nad zbiorami historycznymi czołowe miejsce przypada Książnicy Cieszyńskiej. Największą wartość dla badań nad dziejami miasta zdają się posiadać zbiory ks. Leopolda Jana Szersznika, który dzięki swym koneksjom pozyskał wiele cennych obiektów lub sporządził z nich odpisy. Na następnym miejscu trzeba by umieścić kolekcję Archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, w którym warto wskazać na materiały dokumentujące działalność cieszyńskich cechów. Wiele cennych informacji na temat Kościoła Katolickiego można uzyskać analizując materiały wchodzące w skład Biblioteki Cieszyńskiego Dekanatu. Stopniowo podnosi się także ranga zbioru rękopisów Książnicy Cieszyńskiej na bieżąco wzbogacanego nowymi nabytkami pochodzącymi zarówno z darów, jak i zakupów. Do grupy najcenniejszych zabytków z punktu widzenia historyka regionu mogą należeć: unikatowy dziennik skoczowsko-strumieńskiego burgrabiego Jana Tilgnera z przełomu wieku XVI i XVII, konspekt odpowiedzi na ankietę rozpisaną wśród śląskich miast przez Efraima Ignacego Naso (1663 r.), czy też księga cieszyńskiego cechu krawców zawierającą wykroje szesnastowiecznych strojów. W zbiorach Książnicy nie brak również dokumentów proweniencji urzędowej pochodzących z cieszyńskiej miejskiej kancelarii, takich jak protokoły zebrań cieszyńskiej rady miejskiej z XVIII w. (1732-1736, 1742), lub tomy protokołów z zebrań posiedzeń rady miejskiej Czeskiego Cieszyna. Biblioteka dysponuje również bogatym zbiorem dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych druków o charakterze urzędowym lub półoficjalnym, takich chociażby jak Amts-Blatt der k.k. Bezirkshauptmannschaft in Teschen, Statistischer Bericht über die volkswirthschaftlichen Verhältnisse Schleseiens, czy w końcu cieszyńskie księgi adresowe.

Z instytucji posiadających w swych zbiorach różnorodne „cieszyniana” należy wymienić także Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Bibliotekę im. Tschammera oraz Bibliotekę OO. Bonifratrów. Muzeum, poza oczywiście typowymi zabytkami kultury materialnej, posiada – o czym nie zawsze się pamięta – także wartościową bibliotekę. Do najważniejszych z punktu widzenia historii miasta rękopisów należy bez wątpienia zaliczyć dwa egzemplarze krótszych wersji kroniki Alojzego Kaufmanna oraz indeks do zaginionego pierwszego tomu cieszyńskiej księgi przyjęć do prawa miejskiego, przygotowany przez Hermanna Zeibischa. Nieocenioną wartość dla historyków posiadają także zbiory ikonograficzne oraz kartograficzne. Przechowywane w cieszyńskim Muzeum obrazy, ryciny, a nawet niepozorne fotografie lub pocztówki pozwalają odtworzyć wygląd miasta w przeszłości. Z kolei biblioteki Tschammera i Bonifratrów dysponują materiałami przydatnymi głównie w badaniu życia religijnego. Nie można także zapominać o archiwach parafialnych, które dysponują księgami metrykalnymi stanowiącymi nieocenione źródło historyczne, przydatne m.in. w coraz popularniejszych badaniach genealogicznych.

Liczne, a zarazem różnorodne materiały przechowywane w cieszyńskich zbiorach archiwalnych oraz bibliotecznych umożliwiają poznanie nie tylko oficjalnej strony życia w naszym mieście, lecz również tzw. życia codziennego. Dzięki nim możemy uzyskać nawet informacje o tak przyziemnym charakterze, jak chociażby szczegółowe dane odnośnie wysokości opłat za wodę, albo typów grobów na komunalnym cmentarzu. Aby nie być gołosłownym, według stawki z 1898 r. w Cieszynie szczęśliwy posiadacz takiego luksusu, jakim była łazienka, zobowiązany był uiszczać po 8 florenów rocznie od każdej korzystającej osoby (Vorschriften fur die Entnahme von Wasser aus der Wasserleitung der Stadt Teschen, Teschen 1898, s. 20). Z kolei cmentarny regulamin przewidywał aż osiem różnych typów miejsc ostatniego spoczynku o zróżnicowanym standardzie, począwszy od grobowców, a skończywszy na bezpłatnych mogiłach dla dzieci (Sammlung der auf die Verwaltung der Stadt Teschen sich beziehenden Beschlüsse des Gemeideausschusses, Teschen 1901, s. 120).